AI vraagt ook bestuurlijke intelligentie

In 1960 stelde de schilder Pablo Picasso: 'Computers zijn nutteloos. Ze kunnen slechts antwoorden geven.' Picasso kreeg ongelijk: computers kunnen vandaag de dag heel wat meer dan vragen beantwoorden of zoekopdrachten uitvoeren. Zonder computers kunnen organisaties nauwelijks meer functioneren. En dan hebben we het nog niet over toepassingen als ChatGPT, die de AIversnellingsbak in de hoogste turbo-stand gooien.

Maar Picasso had natuurlijk ook gelijk: wat we niet kunnen uitbesteden aan computers is het stellen van goede vragen en bedenken welke taken voor de mensheid echt belangrijk zijn. Vragen als: waarom wil je automatiseren? Wat is het hogere doel van het uitbesteden van bepaalde taken aan computers of algoritmes? Welke problemen lost automatisering op? Daarvoor hebben we mensen nodig, en dat blijft nog wel even zo.

Informatie- en communicatietechnologie werd lang gezien als een facilitaire ondersteuning van ‘primaire processen’, net als de schoonmaak of de catering. Bij de ICT-afdelingen van de Belastingdienst, universiteiten of banken werkt zogenaamd ‘ondersteunend personeel’. Het wordt steeds duidelijker dat de ICT-afdeling geen helpend handje is, maar het hart en hoofd vormt van elke kennisgedreven organisatie. Wie beleid wil maken en uitvoeren, of het nu gaat om een onderwijscurriculum of fiscale maatregelen, stuit direct op de mogelijkheden en beperkingen van de ICT-afdeling.

Daar zitten drie knelpunten. Er is te weinig ICT-capaciteit, met name bij publieke instellingen. Er zit onvoldoende ICT-expertise in de bestuurslaag. En onze instituties kunnen de complexe ICTontwikkelingen niet bijbenen.

Om bij het eerste te beginnen, het arbeidstekort aan ICT'ers bij instellingen zorgt dat er steeds meer kennis wordt uitbesteed aan gespecialiseerde, vaak grote, techbedrijven. Bij de Belastingdienst heeft de recente vertrekregeling voor ouder personeel bijgedragen aan dramatische tekorten, juist op een moment dat de combinatie van institutionele ervaring met technische kennis hard nodig blijkt.

Ook bij universiteiten zien we dat hun ICT-afdelingen weinig aantrekkelijk zijn voor net afgestudeerde informatici. Zij kunnen bij een groot IT-bedrijf niet alleen meer verdienen, maar ook uitdagender klussen krijgen. Niet verwonderlijk, want spannende projecten worden immers steeds vaker uitbesteed aan techbedrijven. Pieter Hasekamp, directeur van het Centraal Planbureau, schreef onlangs in deze krant dat de publieke sector in de afgelopen decennia is gekrompen, maar dat innovatie-uitgaven wel gestegen zijn. Dit komt deels doordat veel specialistische kennis wordt ingekocht. Daarom is Hasekamps advies: 'Maak de publieke sector productiever en aantrekkelijker.'

Het tweede probleem is het gebrek aan ICT-expertise in de bestuurslaag — mensen die bij de overheid de beslissingen nemen. Cokkie Hilhorst, computerspecialist en jarenlang hoofd van het Bureau ICT-Toetsing (BIT) van Binnenlandse Zaken, constateerde onlangs in de Volkskrant dat met name grote, publieke organisaties steeds afhankelijker worden van consultants voor het selecteren en implementeren van nieuwe systemen. Door een combinatie van achterstallig onderhoud en de groeiende complexiteit van systemen wordt het gat tussen technische experts en bestuurders steeds groter.

Begrijpen organisaties straks nog wat ICT kan en mag, wat noodzakelijk en onnodig is? Bij elke nieuwe ontwikkeling moeten bestuurders zich hierop bezinnen. Dat vraagt om een integratie van technologische, inhoudelijke en organisatorische kennis. Neem generatieve AI zoals ChatGPT: welke problemen wil een organisatie hiermee te lijf gaan? Hoe helpt deze technologie bij het verminderen van onderwijs- of kennisachterstand? Willen publieke instellingen digitale technologie inzetten om hun zorgplicht voor de samenleving te vervullen, dan zijn de beperkingen van de ICT-afdeling daarbij hopelijk niet leidend.

Onze instituties kunnen de technologische ontwikkelingen nauwelijks bijbenen. Deze tijd vraagt om hoogwaardige technische kennis, gecombineerd met gezond verstand van mensen die publieke waarden centraal stellen. Innovatie en onderhoud van ICT-systemen horen niet thuis in aparte reservaten of uitsluitend bij externen. Zo concludeert historicus en futuroloog Yuval Harari: 'Update onze 19de-eeuwse instituties en zorg dat ze kennis over AI meester zijn voordat AI de instituties overmeestert.'

Inderdaad, AI moet samengaan met bestuurlijke en institutionele intelligentie. Wie niet investeert in het laatste, verleert de deskundigheid om relevante vragen te stellen. En dan krijgt Picasso toch nog gelijk.

This opinion article was originally published in the Financieele Dagblad (FD, The Financial Daily Newspaper) on 7 April 2023