De afgelopen weken is er in media en politiek terecht veel aandacht voor de toenemende afhankelijkheid van Amerikaanse techbedrijven. De politieke ontwikkelingen in de VS brengen grote risico’s met zich mee voor de Europese veiligheid en voor de waarden die wij belangrijk vinden. Zoals cybersecurity-expert Bert Hubert stelde in de Tweede Kamer: onze onlinecommunicatie kan met één executive order tot stilstand gebracht worden.

Terwijl de discussie zich richt op overheid en politiek, willen wij aandacht vragen voor de afhankelijkheid van Nederlandse universiteiten en onderwijsinstellingen van big tech. Die kan ons onderwijs en onze kennis, cruciaal voor de Europese open samenleving, bedreigen.

Het is nog niet zo lang geleden dat elke Nederlandse universiteit een eigen rekencentrum had, met bijbehorende expertise. Op dit moment is er nog maar één universitair rekencentrum over – de Snelliuscomputer in de Watergraafsmeer. Alle Nederlandse universiteiten zijn in hun kernprocessen afhankelijk van dataopslag, infrastructuren en software die wordt geleverd door Amerikaanse bedrijven zoals Microsoft, Google en Amazon. Hiervoor is gekozen vanwege efficiency en gebruiksgemak – overwegingen die hebben geleid tot een uiterst beperkte digitale soevereiniteit van de Nederlandse universiteiten. Als Amerikaanse bedrijven hun voorwaarden aanpassen, heeft dit direct invloed op Nederlandse universiteiten.

Anti-wetenschapsklimaat

Deze digitale afhankelijkheid is extra zorgwekkend door het radicale anti-wetenschapsklimaat in de VS. Financiering voor onderzoeken naar gender, gezondheid, ongelijkheid en opwarming van de aarde wordt gestopt omdat de onderwerpen Trump niet welgevallig zijn. Tijdens de verkiezingscampagne heeft vicepresident Vance universiteiten aangeduid als vijandige instituties die ‘krankzinnige ideeën’ produceren en daarom aangevallen moeten worden.

Hoewel deze aanvallen zich vooralsnog richten op wetenschappers in de VS, laat dit helder zien wat de focus van het regime is. De alliantie met big tech is hecht en er is geen enkele indicatie dat deze bedrijven weerstand bieden tegen de aanval op kennisproductie en universitair onderwijs. Daarom baart de enorme afhankelijkheid van Nederlandse universiteiten ons extra zorgen. De cruciale controle over kennisproductie en leerprocessen wordt bedreigd.

We beseffen dat de aanval op universiteiten deel uitmaakt van een grotere geopolitieke en ideologische machtsstrijd. Daarom is het cruciaal dat de Nederlandse overheid en de Europese Unie actie ondernemen. Tegelijkertijd is het van belang dat kennisinstellingen zoals de universiteiten niet gaan wachten op beleidsaanpassingen maar zelf actief alternatieven ontwikkelen, zodat de afhankelijkheid wordt afgebouwd.

Anderen helpen

Universiteiten hebben een bredere rol: opbouwen van digitale soevereiniteit is van belang voor alle kleinere organisaties – civil society, midden- en kleinbedrijf – die zelf niet de middelen hebben om een alternatief te ontwikkelen. Wanneer de Nederlandse onderwijsinstellingen – in samenwerking met Europese partners – een leidende rol nemen in het ontwikkelen van een alternatieve digitale infrastructuur, kan die door andere organisaties benut worden om hun digitale autonomie te bevorderen. Bovendien is het in eigen hand nemen van digitale innovatie een manier voor de universiteiten om tech-talent te verwerven en behouden – talent dat anders vertrekt.

Universiteiten staan voor de vraag hoe ze de condities kunnen bewaken voor onafhankelijk onderzoek en onderwijs. Daarvoor moeten ze toewerken naar een digitale kennisinfrastructuur die gebaseerd is op duidelijke principes, zoals gedeelde standaarden, de mogelijkheid om gegevens uit te wisselen en waar mogelijk open toegankelijke (‘open source’) software. Hiermee wordt al op diverse plekken ervaring opgedaan, maar die is nog beperkt. Nu is de tijd om vol in te zetten op alternatieven, zodat de Nederlandse universiteiten binnen drie jaar onafhankelijk zijn van Amerikaanse big tech.

Dit opinieartikel werd gepubliceerd in Trouw op 23 februari 2025, welke hier te vinden is.